آن زمان که مرحوم صاحب عروه استفتاء را در باب بيمه پاسخ داد، بايد بحث‌هاي استدلالي را در اين باره پيش مي‌برديم. امروزه مي‌بينيم که بحث‌هاي صورت گرفته در باب اجاره چقدر زياد است؛ اما در باب بيمه بحث‌هاي استدلالي کم است! پرداختن به مسئل?? بيمه از ضرورت عصر جديد به شمار مي‌آيد و بايد اين بحث را شروع کنيم و هر چقدر ديرتر به اين موضوع بپردازيم، ضرر مي‌کنيم. هر چقدر زمان مي‌گذرد، فاصل?? ما از نياز عصر جديد بيشتر مي‌شود.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، امروز چتر بزرگ بيمه سايه خود را در زمينه‌هاي مختلف روي زندگي مردم، جوامع بشري و فعاليت‌هايشان گسترانده است و نقش اساسي را در حمايت از طبقات مختلف مردم در مقابل اتفاقات و خسارات وارد شده ايفا مي‌کند. موضوع بيمه تحت عنوان مسائل مستحدثه به ويژه در سال‌هاي پس از انقلاب مورد توجه فقها و علما قرار گرفت. تبيين ديدگاه نظرات فقهي حضرت امام خميني(ره) به عنوان پيشتاز فقهاي معاصر در تشريح مباني فقهي بيمه و ساير فقها و بررسي ابعاد فقهي آن از ضرورياتي بود که محور گفتگوهاي اين شماره از «حريم امام» قرار گرفت.

حجج‌اسلام والمسلمين سيدعبدالهادي شاهرودي، حسن آقا نظري، عباس ظهيري، سيدرضا حسيني، مجيد رضايي و محمدحسين شيخي در گفتگوهاي مجرا به مسئله بيمه از منظر فقه و زواياي آن پرداخته و اشارتي به نظرات حضرت امام خميني(ره) و ديگر فقها نيز داشته‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمين سيد عبدالهادي شاهرودي فرزند آيت‌الله سيد محمد شاهرودي؛ نماينده مردم استان گلستان در مجلس خبرگان رهبري و عضو سابق شوراي فقهي بيمه با ارائه گزارشي کوتاه از فعاليت‌ها و آغاز و انجام شوراي فقهي بيمه، در گفتگويي به پاره‌اي از مباني فقهي آن پرداخت.

او در اين گفتگو اظهار مي‌کند: مرحوم آيت‌الله مطهري در آثارش مسئل?? بيمه را مطرح کرده و آن را از نوع ضمان جريره برشمرده است. استاد شهيد صدر مسير ديگري را براي مسئل?? فقهي بيمه طي کرده است. ايشان همچنين کتاب «البنک اللاربوي في الاسلام» را تأليف کرده که اکنون در کشورهاي مختلف در مسئل?? بانکداري مورد توجه است.

عضو مجلس خبرگان رهبري تأکيد دارد: مسئل?? بيمه نياز به شوراي فقهي دارد، اما نه براي اصل بيمه. در مؤسسات اقتصادي ما به‌طور مرتب طرح‌هايي مي‌آيد اغلب از نظر فقهي اشکال دارند. در باب اصل بيمه دو يا سه جلسه مي‌توان بحث کرد و اثبات کرد که از نظر شرعي مشکلي ندارد؛ اما طرح‌هاي جانبي ديگر در باب بيمه ممکن است شرعي نباشند و بايد هر کدام را جداگانه بررسي کرد.

حجت‌الاسلام شاهرودي معتقد است شوراي فقهي بانک مرکزي بايد شکل بگيرد و مسئل?? فقهي امور بيمه هم در همان شورا اداره بشود؛ چون به هر حال بيمه به نوعي وابستگي به همان‌جا دارد.

او نيز در بخشي از سخنان خود بيان دارد: از نظر فقهي بعضي از بانک‌ها طرح‌هايي دارند که قطعاً حرام هستند. براي مثال به افراد مي‌گويند که پول خود را به مدت دو سال نزد ما نگه داريد تا به شما وام بدهيم. اين طرح از نظر شرعي حرام است؛ اما اين طرح در اغلب بانک‌ها با عناوين مختلف و متنوع اجرا مي‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمين حسن آقا نظري رئيس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، عضو جامعه مدرسين و، در اين گفتگو ضرورت بيمه در روابط مالي اجتماعي و نيز لزوم اهتمام جدي حوزه‌ها به مقوله بيمه و نقش دولت‌ها در تأمين اجتماعي را مورد توجه قرار داده است.

او در پاسخ به اين سؤال که کدام يک از فقهاي معاصر ما روي بحث بيمه کار کرده است؟ مي‌گويد: حضرت امام در دور?? تعطيلات تابستاني بحث بيمه را مطرح فرمودند و مرحوم آيت‌الله گيلاني آن جلسات درسي را تقرير کرد و در قالب دو مقاله در مجل?? فقهي وابسته به دائره‌المعارف به چاپ رساند. بعضي ديگر از آقايان نجف مانند مرحوم شيخ حسين حلي در باب بيمه بحث فقهي داشتند. همين‌طور در قم بعضي از بزرگان به صورت استدلالي و فقهي روي اين موضوع کار کرده‌اند؛ اما بيمه امروزه ابعاد گسترده و مختلفي پيدا کرده و در باب آن به‌طور جدي از نظر فقهي و استدلالي روي آن کار نشده است.

امام جمعه اسبق شاهرود ادامه مي‌دهد: بحث بيمه در فقه به مرحوم سيد محمدکاظم يزدي صاحب عروه برمي‌گردد. ايشان مقلدي در هندوستان داشت که کمپاني هندوستان از او مطالب?? بيمه مي‌کرد. آن فرد هندي که شيعه و مقلد آيت‌الله سيد محمدکاظم يزدي بود، از ايشان استفتاء مي‌کند. صاحب عروه به عنوان مرجع تقليد جوابي به او مي‌دهد و پس از توضيحاتي بيمه را صلح دانست؛ بنابراين بيمه از آن زمان مطرح بوده و تا به امروز که چندين دهه از مسئل?? بيمه بر ما گذشته، در فرع فتوايي چندين مسئله در باب بيمه مطرح شده است.

وي با اشاره به اينکه علي‌رغم کار صورت گرفته روي موضوع بيمه از سوي فقها، کماکان نياز برجاي مانده به درستي رفع نشده است، اظهار کرد: قصد نداريم که زحمات فقها را در اين باره ناديده بگيرم، اما بايد عرض کنيم که آن نياز هنوز رفع نشده و نياز به کار گسترده‌تري در اين زمينه داريم. به خاطر اينکه بيمه انواع گوناگون دارد و نمي‌توان آن را در قالب يک عقد مطرح کرد.

حجت‌الاسلام نظري با بيان اينکه بيمه در فقه بحث‌هاي بسيار گسترده‌اي دارد که طلاب حوزه بايد با اين نيازهاي تعددي که با بيمه ارتباط دارند، آشنا باشد، بيان کرد: در حال حاضر هيچ خانواده‌اي در ايران نيستند که با بيمه رابطه‌اي نداشته باشد. از آن طرف بحث‌هاي فقهي صورت گرفته در اين زمينه کم هستند و به‌روز نيستند. انواع بيمه بحث‌هاي فقهي گسترده‌تري را مي‌طلبند و نياز است که حوز?? علميه با بحث‌هاي فقهي به اين موضوع رسيدگي کند. حوزويان همان‌طور که مسائل عقد نکاح، بيع، اجاره و… را به بحث مي‌گذارند و به اين مباحث پر و بال مي‌دهند، بايد به عقد بيمه هم توجه لازم و کافي را داشته باشند.

رئيس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در بخشي از گفتگوي خود خاطرنشان مي‌کند: امام خميني(ره) در تحرير الوسيله احتمالات مختلف را در باب بيمه مطرح فرمودند؛ از قبيل هب?? معوضه، صلح و…؛ اما ترجيح مي‌دهند که هب?? عقد جديد باشد. با اين حال همچنان مي‌توان بحث کرد که خود عقد جديد چند نوع است. مرحوم آيت‌الله خويي بيمه را هب?? معوضه برمي‌شمرد. متأسفانه ما در امور فقهي اين بحث را دير شروع کرديم. آن زمان که مرحوم صاحب عروه استفتاء را در باب بيمه پاسخ داد، بايد بحث‌هاي استدلالي را در اين باره پيش مي‌برديم. امروزه مي‌بينيم که بحث‌هاي صورت گرفته در باب اجاره چقدر زياد است؛ اما در باب بيمه بحث‌هاي استدلالي کم است! پرداختن به مسئل?? بيمه از ضرورت عصر جديد به شمار مي‌آيد و بايد اين بحث را شروع کنيم و هر چقدر ديرتر به اين موضوع بپردازيم، ضرر مي‌کنيم. هر چقدر زمان مي‌گذرد، فاصل?? ما از نياز عصر جديد بيشتر مي‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمين عباس ظهيري مدرس خارج فقه و اصول و عضو شوراي استفتائات رهبري و نويسنده کتاب «معتمد تحرير الوسيله» ضمن اشاره به ضرورت پرداختن به مسائل مستحدثه و ديدگاه‌هاي مختلف بزرگان معاصر در اين باب، در گفتگويي به نظريات فقهي حضرت امام در مورد بيمه اشاره دارد.

او تأکيد دارد: اقتضاي زمان و شرايط زماني مي‌طلبيد که حوز?? علميه در مسائل نوظهور ورود پيدا کند. درس و بحث‌هايي هم که در حوزه مطرح مي‌شد، عمدتاً در زمين?? مسائل عبادي و اقتصادي کهن بود. البته اين به آن معنا نيست که فقها و مراجع عظام در مسائل مستحدثه ورود پيدا نکرده بودند؛ بلکه پس از امام راحل، يعني پس از سال 1340 ديگر مراجع عظام مانند مرحوم آيت‌الله حکيم، مرحوم علامه شيخ حسين حلي، مرحوم آيت‌الله خويي و… به مسائل مستحدثه ورود پيدا کردند. در واقع اين بزرگان پس از امام راحل به مسائل مستحدثه پرداختند. اولين کسي که احکام فقهي مسائل مستحدثه را در کتاب فتوايي خود ذکر فرمود، مرحوم حضرت امام بود. مراجع عظام پس از ايشان در کتب فقهي خودشان و در بخش پاياني رساله‌هاي توضيح المسائل خودشان برخي از مسائل مستحدثه را مطرح کردند. چه‌بسا در جلس?? استفتائات خودشان و گاهي به تناسب در ضمن مباحث فقهي خودشان جسته و گريخته وارد اين مباحث مي‌شدند.

عضو شوراي استفتائات رهبري نيز مي‌گويد: اينکه اخيراً برخي مطرح کردند که حوز?? علميه به‌طور کلي از مسائل مستحدثه و نوظهور فاصله داشته و با آن مسائل بيگانه بوده است، درست نيست. فقها و مراجع عظام در طول اين چند دهه، به‌خصوص پس از انقلاب اسلامي در عرص?? فتوا مسائل مستحدثه را مطرح مي‌کردند.

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علميه قم در اين گفتگو بيان دارد: ماهيت بيمه، ماهيتي کاملاً عقلايي است و همين عقلايي بودنش منشأ اين قضيه شده که عقلاي عالم در هم?? اصناف مختلف رانندگي، تجاري، درماني و… در صدد برطرف کردن نگراني‌هاي احتمالي از وقوع حوادث باشند. اين نگراني ايجاب کرده که افراد به سراغ سازمان بيمه بروند و مال خودشان را بيمه کنند. سازمان بيمه اين نگراني‌ها را با دريافت مبلغي از بين مي‌برد و خاطر شخص طالب بيمه را آسوده مي‌کند تا اگر حادثه‌اي پيش بيايد تا حد خاصي خسارت‌ها را جبران نمايد. گاهي صددرصد خسارت را جبران مي‌کنند و گاهي کمتر. اين تعريفي است که امام راحل در باب بيمه حدود شصت سال پيش بيان فرمودند.

تعريف ديگر از تأمين و بيمه از آن آيت‌الله خويي است. ايشان در منهاج الصالحين در تعريف بيمه اين چنين فرموده است: «و هو تفاق بين المؤمن (الشرکه أو الدوله) و بين المؤمن له (شخص، أو أشخاص) على أن يدفع المؤمن له للمؤمن مبلغا معينا شهريا أو سنويا نص عليه في الوثيقه (المسمى قسط التأمين) لقاء قيام المؤمن بتدارک الخساره التي تحدث في المؤمن عليه على تقدير حدوثها». تعريف فقهي آيت‌الله خويي از بيمه چندان تفاوتي با تعريف امام راحل ندارد و به ارکان عقد بيمه اشاره مي‌کند که عبارت است از: مؤمن، مؤمن‌له (مستأمن) و مؤمن عليه. اين دو تعريف اشکال مختصري دارند که آن را در شرح تحرير الوسيله في مسائل المستحدثه به نام معتمد تحرير الوسيله مطرح کرديم.

حجت‌الاسلام والمسلمين سيدرضا حسيني، دکتراي اقتصاد و مدير گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، نويسنده کتاب «الگوي تأمين اجتماعي از ديدگاه اسلام و غرب» در اين گفتگو به بررسي بحث بيمه و سابقه آن در حوزه علميه پرداخته است.

او بيان مي‌کند: اولين باري که مسئل?? بيمه در حوز?? علميه مطرح شد، از زمان سيد محمدکاظم يزدي صاحب عروه بود. گويا در باب بيمه استفتايي شد و ايشان هم آن را پاسخ داد. از آن به بعد در قالب پاسخ استفتايي برخي ديگر از مراجع تقليد به مسئله بيمه‌هاي تجاري پرداختند. حضرت امام هم انواع بيمه‌هاي تجاري و حتي بيم?? عمر را جايز مي‌دانند. بعضي از فقهاي ما بيم?? عمر را جايز نمي‌دانستند؛ به دليل اينکه مقداري شبه?? ربا در آن پررنگ‌تر بود. حضرت امام دربار?? بيم?? عمر فرمودند که اگر شکل و قرارداد بيمه‌اي داشته باشد، مشکل شرعي ندارد؛ بنابراين در حد پاسخ به استفتاء هم?? فقهاي شيعه با بيم?? تجاري مشکلي ندارند.

او نيز مي‌گويد: چند تن از فقها و علما کتاب مستقلي در اين باب نوشته‌اند. مرحوم آيت‌الله موسوي اردبيلي کتاب مستقلي در باب بيمه دارد. يکي از خاندان آيت‌الله حکيم هم کتاب دوجلدي به نام عقد التأمين دارد که به نظرم کتاب ارزشمندي است. با اين حال هيچ کدام از فقها را نديدم که در باب مقول?? تأمين اجتماعي در اسلام کار فقهي انجام داده باشند. البته بعضي از محققين کتاب‌هايي در اين باره نوشته‌اند؛ از جمله کتاب «اسلام و تأمين اجتماعي» از مرحوم احمد قابل.

حجت‌الاسلام حسيني معتقد است: دولت وظيفه دارد که در برابر مشکلات اجتماعي طرح‌هايي ارائه کند؛ اما يک راه دخالت دولت از راه بيمه‌هاي اجتماعي است که همان‌طور که عرض کردم مشکلاتي پيدا کرده است؛ راه ديگر آنکه به نظرم مي‌توان از ديدگاه حضرت امام استفاده کرد، نگاه حکومتي ايشان در مديريت جامعه است. ايجاد نهادهاي حکومتي و استفاده از ماليات براي حل مشکلات تأمين اجتماعي بر مبناي همين نگاه امام است. در واقع طراحي سيستم ماليات محور به جاي سيستم بيمه‌محور، راهکاري است که مي‌تواند در تأمين اجتماعي براي ما راهگشا باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمين دکتر مجيد رضايي عضو هيئت علمي دانشگاه مفيد و نويسنده کتاب «فقه‌ التأمين» در گفتگويي تفاوت ميان بيمه و تأمين اجتماعي و سازوکارهاي بيمه در گذشته و امروز و نگاه علماي اهل سنت در اين باب را مورد توجه قرار داد و از پيشتازي حضرت امام خميني در طرح مبحث بيمه سخن به ميان آورد.

او بيان مي‌کند: حضرت امام خميني(ره) بحث بيمه را در درس خارج خودشان مطرح فرمودند و اين يکي از کارهاي بديع و خاص ايشان به شمار مي‌آيد. در واقع مسئل?? بيمه را از صرف پاسخ استفتايي خارج کردند و در مباحث درس خارج فقه مطرح فرمودند. طرح مسائل جديد براي فقها خطر دارد؛ چون ممکن است مسئله‌اي ابعاد گسترده‌تري داشته باشد که از نظرگاه آنان غايب باشد و هر کسي که در حد مرجع تقليد باشد و فتواي اشتباهي را صادر کند، به مقام مرجعيت او صدمه مي‌زند. طرح مسئل?? بيمه از نظر امام نشان مي‌دهد که ايشان روي اين مسئله به خوبي کار کرده بودند و هنوز هم فتواي ايشان جزو بهترين فتواها به شمار مي‌آيد.

عضو هيئت علمي دانشگاه مفيد نيز خاطرنشان مي‌کند: در ميان علماي اهل سنت بعضي‌ها راه فقهاي شيعه را رفتند و مسئل?? شرعي آن را رفع کردند؛ اما به نظر مي‌رسد که براي عده‌اي ديگر مسئله به دقت باز نشده است. مسئل?? بيمه دارد بازار بورس اسلامي را فراهم مي‌کند و چون بازار بورس هم بر اساس احتمالات کار مي‌کند، عده‌اي از علماي اهل سنت گمان کرده‌اند که بازار بورس هم نوعي قمار است. آنان معمولاً به اين نکته توجه ندارند که بيمه آمده است که خطر را کم کند و نه اينکه خودش مبتني بر خطر باشد. راهي که حضرت امام در باب بيمه طي کردند، پرثمرتر است؛ چون ايشان عقد بيمه را عقدي جديد و مستقل معرفي کردند که احکام خاص خودش را دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمين دکتر محمدحسين شيخي عضو هيئت علمي موسسه آموزشي امام خميني در گفتگويي الگوي بيمه و عناصر و مباحث کليدي در آن را از منظر حضرت امام خميني(ره) تبيين مي‌کند.

او در اين گفتگو مطرح مي‌کند: در اسلام بحثي است که روي آن تأکيد زيادي شده است. يکي از وظايف اساسي دولت از منظر اسلام خود تأمين اجتماعي است. حضرت امام هم يکي از اهداف انقلاب را انقلاب پابرهنگان مي‌دانند. مي‌فرمايند اين انقلاب به وجود آمد تا رفع فقر و محروميت کند. به راحتي مي‌توان انديشه‌هاي حضرت امام را در اين زمينه به دست بياوريم. دولت نقش در مسئل?? تأمين اجتماعي و حمايت اجتماعي نقش فرعي ندارد، بلکه نقش اصلي و کليدي دارد.

عضو هيئت علمي موسسه آموزشي امام خميني معتقد است در شرايط اقتصادي فعلي جامعه، واقعاً نيازمند اين هستيم که انديشه‌هاي حضرت امام تبيين و ترويج بشوند تا الگوي استخراج بشود که ان‌شاءالله در جامع?? ما کاربردي و عملياتي باشد.

همچنين در يادداشتي سيد ياسين اسدي به جايگاه صنعت بيمه در اقتصاد ايران مي‌پردازد که سرفصل‌هاي اين يادداشت عبارتنداز: «شاخص‌هاي ارزيابي صنعت بيمه»، «شاخص‌هاي اقتصادي و درآمدي»، «شاخص‌هاي نيروي انساني»، «شاخص‌هاي کارآيي»، «شاخص‌هاي مالي صنعت بيمه» و «چالش‌هاي پيش روي صنعت بيمه»: 1 -فقر فرهنگ بيمه در کشور: 2 -نبود تعرفه مشخص در رشته‌هاي بيمه مسئوليت: 3 –ريسک ناپذيري مديران دولتي: 4 -ضعف در قوانين و مقررات بيمه‌اي: 5 -عدم وجود فضاي رقابت شرکت‌هاي بيمه داخلي و خارجي: 6 -فراهم نبودن بسترهاي لازم براي حرکت به سمت نظام غيرتعرفه‌اي.

گفتني است، شماره 346مين هفته‌نامه «حريم امام» به مناسبت سيزدهم آذرماه «روز بيمه» به صاحب امتيازي آستان مقدس امام خميني(ره) و مديرمسئولي علي جوادي راد و سردبيري علي عباسي در 32 صفحه چاپ و به قيمت 5 هزار تومان منتشر شد.