در مسائل مربوط به زنان زمينه‏هاى بررسى و پژوهش بسيار است و كارهاى بر جاى مانده فراوان.

با اين كه پس از انقلاب اسلامى، كتابها و مقاله‏هاى فراوانى در اين باره نگاشته شده و سمينارهاى بسيارى برپا شده است، ولى هنوز كارى در خور انجام نگرفته است; از اين روى، بايسته است پژوهشگران مسائل و معارف اسلامى، با توجه به گستردگى ميدان تحقيق و گوناگونى موضوعها، با همتى بلند و عزمى آهنين در اين عرصه به تحقيق و پژوهشهاى بايسته بپردازند و به پرسشهاى گوناگون پاسخ دهند.

از جمله بحثهاى بايسته تحقيق و پژوهش، جايگاه زنان در جهانگردى است كه در دو بخش پى مى‏گيريم:

الف. زنان مسلمان جهانگرد: يعنى زنانى كه با اعتقاد و باور به ارزشهاى مكتبى و اسلامى مى‏خواهند به گردشگرى بپردازند.

ب. زنان غير مسلمان جهانگرد: يعنى زنان غير مسلمانى كه براى گردشگرى به كشورهاى اسلامى سفر مى‏كنند.

در هر دو بخش، با پرسش‏هاى فراوانى رو به رو هستيم كه پاسخهاى بايسته‏اى را مى‏طلبد. در بخش نخست‏با پرسشهايى از اين دست روبه رو هستيم:

آيا سيروسفر و گردشگرى زن مسلمان به كشورهاى اسلامى و يا غير اسلامى جايز ست‏يا نه؟ آيا در اين مساله بين زن و مرد تفاوت است؟

بر فرض جواز، آيا اين حكم، مطلق است‏يا محدود؟ يعنى آيا سيروسفر زن محدود به شرايط و آدابى است كه رعايت آن از سوى زن واجب باشد يا نه؟ از باب نمونه:

آيا سيروسفر زن نياز به اجازه پدر و يا شوهر دارد؟

اگر گفتيم نياز به اجازه است، حدودآن كدام است؟

آيا بين سفرهاى واجب، مستحب و مباح تفاوت است، و يا همه اين‏ها يك حكم دارند؟

آيا وجود همراه: شوهر يا يكى از محرم‏هاى ديگر در سفر لازم است‏يا نه؟

بر فرض اين كه زن مجاز باشد بدون همراه مسافرت كند، در صورتى كه امنيت جانى، مالى يا آبرويى او تضمينى نداشته باشد، سيروسفر او چه حكمى دارد؟

اگر بداند كه براى گردشگرى در كشورهاى غيراسلامى، بايد به پاره‏اى از گناهان و كارهاى زشت تن در دهد، آيا در اين صورت سفر او جايز است‏يا نه؟ و....

در بخش دوم، يعنى زنانى كه براى جهانگردى به كشورهاى اسلامى وارد مى‏شوند، پرسشهاى زير در خور طرح است:

آيا رفت‏وآمد زنهاى غير مسلمان، به كشورهاى اسلامى، جايز است‏يا نه؟

بر فرض جواز، آيا زنان غير مسلمان، همانند: زنان مسلمان، بايد محدوديتهاى شرعى را رعايت كند؟ از باب نمونه: داراى پوشش اسلامى باشند؟ يا مى‏توانند بدون حجاب در كشورهاى اسلامى به گردشگرى بپردازند؟

اگر گفتيم حجاب براى آنان الزامى نيست، آيا به عنوان ثانوى و ضرورت و يا براساس مصلحت و حكم حاكم اسلامى، مى‏توان حدود و ضوابطى براى پوشش و يا حتى ورود آنان به كشورهاى اسلامى، وضع كرد؟

رفتار مسلمانان، با آنان چگونه بايد باشد؟ آيا نگاه كردن به سروصورت و موهاى آنان جايز است‏يا نه؟

آيا ورود زنان به مساجد و مشاهد مشرفه جايز است‏يا نه؟

آنچه در اين دو بخش آمد، نمونه‏اى از پرسشهاى درخور طرح بودند كه تلاش خواهيم كرد در اين مقاله، درحد توان، بدان پاسخ دهيم.

درباره سيروسفر و گردشگرى زنان مسلمان دو ديدگاه اساسى وجود دارد:

الف. مشروع بودن: زنان همانند مردان مى‏توانند با نگهداشت ترازها و معيارهاى اسلامى به گردشگرى بپردازند.

ب. مشروع‏نبودن: گردشگرى با وظيفه اساسى زن كه خانه‏دارى و بچه‏دارى و دورى از جامعه و انظار عمومى است، ناسازگارى دارد. بنابراين، سيروسفر زن، مگر براى انجام واجب، جايز نيست.

در اين نوشتار، به دليلهاى دو ديدگاه ياد شده اشاره مى‏كنيم و سپس به نقد و بررسى آنها مى‏پردازيم:

ديدگاه نخست، بر اين باور است كه در بينش اسلامى، زن و مرد هر دو انسانند، هويتى يگانه دارند و از گوهرى يگانه برآمده‏اند. (1) محور تكليفها و دستورهاى اسلامى، انسان است. اين اوست كه بارسنگين مسؤوليت‏پذيرى را كه آسمانها و زمين و كوهها، با همه بزرگى كه دارند، تحمل‏پذيرش آن را نداشته‏اند بر دوش گرفت:

«انا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان.» (2)

ما اين امانت را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه داشتيم، از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسيدند، انسان، آن امانت را بر دوش گرفت....

مخاطب انذارها و تبشيرهاى الهى انسان است. قرآن كريم، پيامها و دستورهاى خود را گاه با واژه‏هايى فراگير، همانند: انسان، بنى‏آدم و الناس، بيان مى‏كند كه اين واژه‏ها بر نوع بشر، بى‏هيچ تمايزى بين زن و مرد اطلاق مى‏شوند.

«من عمل صالحا من ذكر او انثى و هو مؤمن فلنحيينه حيوة طيبة و لنجزينهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون.» (3)

هر زن و مردى كه كارى نيكو انجام دهد، اگر ايمان آورده باشد، زندگى خوش و پاكيزه‏اى به او خواهيم داد و پاداشى بهتر از كردارشان به آنان خواهيم داد.

در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد:

«ان المسلمين و المسلمات و المؤمنين و المؤمنات و القانتين و القانتات و الصادقين و الصادقات و الصابرين و الصابرات و الخاشعين و الخاشعات و المتصدقين و المتصدقات و الصائمين و الصائمات و الحافظين فروجهم و الحافظات و الذاكرين الله كثيرا و الذاكرات اعد الله لهم مغفرة و اجرا عظيما.» (4)

خداوند در اين آيه شريفه، ده ماده ارزشى بسيار مهم را ملاك و معيار كمال تقوا دانسته است و به روشنى اعلام مى‏كند كه زن در اين عرصه مى‏تواند پا به پاى مرد، به همه اين مراتب و مدارج بالا رود. در دو آيه ياد شده و مانند آن، اساس تكليفها و ارزشهاى الهى و همچنين پاداش آنها به صورتى يكسان براى مرد و زن بيان شده است.

در پاره‏اى ديگر از آيات، به روشنى از مشترك بودن زن و مرد در حقوق و واجبات الهى، سخن به ميان آمده است از باب نمونه:

در امر به معروف و نهى از منكر (5) ، شركت در مسائل سياسى اجتماعى از جمله: بيعت پيامبر(ص) با زنان (6) ، آموختن دانش (7) ، هجرت از دارالكفر به دارالاسلام (8) و... زن و مرد يكسانند.

بر همين اساس، امام خمينى مى‏فرمايد:

«از نظر حقوق انسانى، بين زن و مرد تفاوتى نيست، زيرا كه هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت‏خويش، همچون مرد را دارد.» (9) بر اين اساس، اصل در تكاليف و مسؤوليتهاى اسلامى، بر مشترك بودن است; مگر آن جا كه دليل ويژه‏اى بر اختصاص داشته باشيم.

با توجه به همين اصل در جاهايى كه خطابهاى شرعى به صيغه‏هاى مذكر آمده است، همانند:«يا ايها الذين آمنوا»، يا ضمائر مذكر «كم‏» و «هم‏» همه فقيهان و مفسران حمل بر عموم مى‏كنند، مگر آن جا كه قرينه ويژه‏اى درميان باشد.

«قد اجمع المسلمون على كل ما فرضه الله تعالى على عباده وكل ما ندبهم اليه فالرجال والنساء فيه سواء الا ما استثنى مما هو خاص بالنساء لانوثتهن فى الطهاره والولاده والحضانه وما رفع عنهن من القتال و غير ذلك مما هو معروف.» (10) همه مسلمانان بر اين باورند كه هر چه را خدا بر بندگانش واجب كرده و آنان را بدان فرا خوانده، زنان و مردان در آن مشتركند، مگر آن مواردى كه به سبب زن بودن، ويژه زنان است. از قبيل: طهارت، ولادت، حضانت و... همچنين مواردى كه خداوند از آنان تكليف را برداشته است مانند: جنگ و غير آن از مواردى كه معروف و مشهور است و نيازى به يادآورى آنها نيست.

در هر جا كه در ويژه بودن حكمى از احكام شريعت، به زن يا مرد، ترديد داشته باشيم، بايد به سراغ دليل محكم براى ثابت كردن اختصاص برويم، نه به دنبال دليل، جهت ثابت كردن اشتراك.

بر اين اساس، كسانى كه در موضوع‏هاى مربوط به زنان پرسش را به گونه زير طرح مى‏كنند نادرست است:

آيا زن حق فلان كار و يا پذيرش فلان مسؤوليت را دارد يا نه؟

زيرا طرح اين‏گونه پرسش از كسانى است كه در وظايف و مسؤوليتهاى شرعى، اصل را بر اختصاص نهاده‏اند، نه بر اشتراك.

با توجه به اصل اشتراك مرد و زن در تكاليف، آيات و رواياتى كه انسان را به سيروسفر و گردشگرى در روى زمين دعوت مى‏كنند، ويژه مردان نيستند، زنان نيز در اين تكليف شريكند. در نتيجه زنان، همانند مردان مجازند كه به سيروسفر و گردشگرى بپردازند.

آيات قرآن در اين باره به پنج گروه تقسيم مى‏شود:

1. در پاره‏اى از آيات، مسلمانان با اهداف ويژه‏اى به سيروسفر و گردشگرى در روى زمين فراخوانده شده‏اند از جمله:

«قد خلت من قبلكم سنن فسيروا فى الارض فانظروا كيف كان عاقبة المكذبين. هذا بيان للناس و هدى و موعظة للمتقين.» (11)

پيش از شما سنتهايى وجود داشت [هر قوم برابر كارها و ويژگيهاى خود سرنوشتى داشتند كه شما نيز همانند آن را داريد] پس در روى زمين گردش كنيد و ببينيد سرانجام تكذيب‏كنندگان [آيات الهى] چگونه بود؟ اين روشنگرى براى همه مردم و هدايت و اندرزى براى تقواپيشگان است.

خداوند در دو آيه بالا و چندين آيه ديگر (12) ، گذشته را با زمان حاضر، و زمان حاضر را با گذشته پيوند مى‏دهد; از اين روى، از انسانها مى‏خواهد به سيروسفر بپردازند و در آثار پيشينيان، ملتها و زمامداران و آثار بر جاى مانده از آنان دقت كنند، تا با بهره‏ورى از آن، راه زندگى را بيابند.

«هذا بيان للناس‏» خداوند در آيه بالا، عموم مردم چه كافر و چه مسلمان، چه مرد و چه زن را به سيروسفر و گردشگرى فراخوانده است.

2. در بسيارى از آيات كافران و مشركان (13) نكوهش شده‏اند كه چرا براى عبرت‏آموزى به سيروسفر نپرداخته‏اند:

«قل سيروا فى الارض ثم انظروا كيف كان عاقبة المكذبين.» (14)

بگو: در زمين گردش كنيد، سپس بنگريد سرانجام آنان كه آيات الهى را تكذيب مى‏كردند چه شد؟

خداوند در آيه بالا به پيامبرش دستور مى‏دهد كه مشركان و كافران را به سيروسياحت در زمين فرا خواند تا سرانجام كسانى كه حقايق را تكذيب كردند با چشم خود ببينند، تا شايد به خود آيند و بيدار شوند و از خودخواهى و لجاجت ست‏بردارند و حق را بپذيرند.

هر چند آيه خطاب به مشركان و كافران است ولى ويژه آنان نيست، مردان و زنان مسلمان را نيز در بر مى‏گيرد.

3. در شمارى از آيات قرآن، سهمى از زكات به «ابن‏السبيل‏» اختصاص داده شده است (15); يعنى كسانى كه به سفر رفته‏اند و پولى براى برگشت‏به خانه و يا وطن خود ندارند. همان‏گونه كه دادن زكات بر زن و مرد واجب است; زن و مردى هم كه در راه مانده باشند از اين سهم مى‏توانند استفاده كنند.

4. قرآن، در برخى از آيات، از زنان مؤمن به عنوان: «سائحات‏» و از مردان به «سائحين‏» ياد كرده است. (16) سائح به كسى گفته مى‏شود كه براى هدفى درست‏به گردشگرى مى‏پردازد.

يكى از مفسران قرآن مى‏نويسد: برخى از مفسران «سائحات‏» را به «صائمات‏» يعنى زنهاى روزه‏دار تفسير كرده‏اند و سپس در انگيزه آنان مى‏نويسد:

«اينان، ستايش خداوند را از زنانى كه به سيروسفر بپردازند، بعيد دانسته‏اند با اين كه اگر آداب و شرايط را رعايت كنند سفر آنان جايز و ستايش خداوند بى‏اشكال است. بالاتر، زنان و مردان، نه تنها در تشويق به سير و سياحت كه در همه كارهاى سودمند در زندگانى مشتركند. بنابراين، تفسير، سائحات، به روزه‏داران بسيار بعيد است.» (17)

وى سپس، به سيره پيامبر(ص) و ياران آن حضرت كه همسران خود را در جنگها همراه مى‏بردند استناد جسته است و سيروسفر آنان را به همراه همسران خود نه تنها جايز، كه شايسته دانسته در همه سفرها زن و مرد با هم به سياحت‏بپردازند. (18)

5. در شمارى از آيات نمونه‏اى از انسانهايى كه در زمين به سيروسفر پرداخته‏اند آمده است (19) كه مى‏تواند الگويى براى زنان و مردان مسلمان جهانگرد باشد.

با توجه به اصل اشتراك در تكليف و آياتى كه در تشويق به سيروسفر و نكوهش ترك آن و.. . آمده است، زن همانند مرد مى‏تواند با شرايط و آداب آن، به سيروسفر بپردازد، مگر آن كه دليل محكم و قانع‏كننده‏اى بر ممنوع بودن آن داشته باشيم.

اين جاست كه بايد دليلهاى كسانى را كه مدعى ممنوع بودن هستند به دقت‏بررسى كنيم، تا ببينيم آيا اين دليلها براى چشم‏پوشى، از اصل اولى و اثبات ممنوع‏بودن، كافى است‏يا نه؟

هرچند در فقه، از سيروسياحت زنان سخنى به ميان نيامده است، ولى مبانى انديشه كسانى كه حضور زنان را در اجتماع نمى‏پذيرند، به روشنى بر ممنوع‏بودن گردشگرى آنان نيز دلالت دارد; چرا كه گردشگرى زنان مصداق كاملى از حضور آنان در اجتماع است.

براين اساس، دليلهاى مشروع نبودن جهانگردى زنان، همان دليلهايى است كه از سوى مخالفان براى حضور زنان در اجتماع بدان استناد شده است:

باورمندان به ممنوع‏بودن حضور زنان در اجتماع به آياتى استناد كرده‏اند، از جمله: «و قرن فى بيوتكن و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولى.» (20)

درخانه‏هاى خود بمانيد و همانند جاهليت نخستين، با خودنمايى و خودآرايى از خانه بيرون نرويد.

مخاطب آيه شريفه، گرچه زنان پيامبرند، ولى ويژه آنان نيست. برابر اين دستور شريف، قرآن، زنان مسلمان را به خانه‏نشينى و پيوند و معاشرت نداشتن با نامحرمان دستور داده است. بنابراين، هر كارى كه با اين فرمان الهى ناسازگار باشد، انجام آن براى زنان، جايز نيست. سيروسفر و گردشگرى به طور طبيعى بيرون رفتن از خانه و ارتباط با نامحرمان، بالاتر ارتباط با بيگانگان و كافران را در پى دارد. بنابراين، روا نيست كه زنان مسلمان به سيروسفر و جهانگردى بپردازند.

برابر باور بسيارى از مفسران و فقيهان با توجه به صدر و ذيل آيه شريفه، دستور ياد شده ويژه زنان پيامبر(ص) است.

و بر فرض فراگير بودن، مقصود از «قرن فى بيوتكن‏» خانه‏نشينى و انزواى از جامعه نيست و گرنه زنان پيامبر(ص) كه مخاطبان اصلى آيه شريفه‏اند، هيچ‏كدام، چه در زمان حيات آن حضرت و چه پس از آن، به اين دستور عمل نكرده‏اند (21). سيره خود پيامبر(ص) نيز خلاف اين بوده است (22). آن بزرگوار زنان خود را به سفر مى‏برد و آنان را از بيرون رفتن از خانه باز نمى‏داشت. بنابراين، مقصود از اين دستور آن است كه زن با هدف خودنمايى از خانه بيرون نرود، نه اين كه هيچ‏گاه حق بيرون رفتن نداشته باشد. زنان پيامبر(ص) در جامعه آمدوشد داشته‏اند مردان به حضورشان مى‏رفته‏اند كه احاديث پيامبر(ص) را از آنان بشنوند.

افزون بر اين، هيچ فقيهى به مقتضاى ظاهر اين آيه شريفه، فتوا به واجب‏بودن خانه‏نشينى و حرام‏بودن آمدوشد زنان را در جامعه نداده است.

خداوند در جاى ديگر مى‏فرمايد: «و اذا سالتموهن متاعا فاسئلوهن من وراء حجاب ذلك اطهر لقلوبكم و قلوبهن.» (23)

اگر از زنان پيامبر چيزى خواستيد، از پشت پرده بخواهيد. اين كار، هم براى دلهاى شما و هم براى دلهاى آنان پاكيزه‏تر است.

گفته‏اند از آيه شريفه بالا استفاده مى‏شود كه زن بايد در خانه بماند و هيچ‏گونه پيوندى با مردان نداشته باشد و اگر خواست‏با مردى بيگانه و نامحرم سخن بگويد از پشت پرده (24) با او سخن بگويد. بنابراين، حضور او درعرصه‏هاى اجتماعى از جمله سيرو سفر به هيچ روى جايز نيست.

با توجه به صدر آيه:

«يا ايها الذين آمنوا لا تدخلوا بيوت النبى...»

و ذيل آن:

«و ما لكم ان توذوا رسول الله و لا تنكحوا ازواجه...»

دستور ياد شده ويژه زنان پيامبر(ص) است. عربهاى مسلمان بدون اجازه و سرزده وارد اتاقهاى پيامبر(ص) مى‏شدند. زنان پيامبر(ص) نيز در آن جا بودند. آيه آمد كه بدون اجازه داخل نشويد وقتى مى‏خواهيد چيزى از زنان پيامبر(ص) بگيريد، از پشت پرده بخواهيد بدون اين كه داخل خانه شويد. اين كار براى پاكيزگى دل شما و آنان بهتر است.

بر فرض فراگير بودن آيه، مقصود اين نيست كه زنان به هيچ‏روى حق معاشرت با مردان را ندارند وگرنه همان گونه كه در نقد برداشت از آيه پيش آورديم، زنان پيامبر و حتى خود آن حضرت بايد نخستين كسانى باشند كه به اين دستور عمل نكرده‏اند; چرا كه آن بزرگوار، با همسران خود به سفر مى‏رفت. (25) زنان آن حضرت نيز در ميان اجتماع آمدوشد داشتند. مردم نيز به خانه آنها رفت و آمد داشتند و با آنها گفت‏وگو مى‏كردند. (26) بنابراين، آنچه كه از آن نهى شده اين است كه انسان بدون اجازه وارد خانه ديگران شود. از باب نمونه:

امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «نهى رسول الله(ص) ان يدخل الرجال على النساء الا باذنهن.» (27)

پيامبر(ص) ازاين كه مردان بدون اجازه وارد بر زنان گردند نهى كرد.

افزون بر اين، سيره و عمل پيامبر(ص) با اين برداشت ناسازگار است. پيامبر اسلام(ع)، هم به خانه همسرانش و هم به خانه دخترش فاطمه‏زهرا(س) با ياران خود رفت‏وآمد داشتند، از باب نمونه: جابربن عبدالله انصارى، همراه پيامبر از فاطمه زهراء(س) عيادت كردند. (28) به نقلى ديگر: پيامبر(ص) با شمارى از يارانش براى عيادت زهراء(س) به قصدخانه آن بزرگوار حركت كردند، هنگامى كه در زدند به فاطمه(ع) فرمود:

«شدى عليك ثيابك فان القوم جائوا يعودونك.» (29) خودت را بپوشان گروهى به عيادت تو آمده‏اند.

فاطمه در پاسخ گفت:

«چيزى جز يك عباى كوچك ندارم.»

پيامبر(ص) عباى خودش را از پشت در به او داد و فرمود: «شدى بها راسك‏» سر را با اين عبا بپوشان. پس از آن پيامبر(ص) با ياران به خانه درآمدند و از حال آن بزرگوار جويا شدند.

از دليلهايى كه ممكن است‏بر ممنوع‏بودن زن از سيروسفر و گردشگرى استناد شود، رواياتى است كه صداى زن را «عورت‏» دانسته‏اند. (30) و از سلام كردن بر آنان بازداشته‏اند. (31) در گذشته برخى، بر اساس همين روايات فتوا داده‏اند كه شنيدن صداى زن نامحرم، حرام است. (32) گردشگرى لوازمى دارد از جمله: خارج شدن از منزل، ارتباط با نامحرم و سخن گفتن با آنان را در پى دارد، بنابراين، جايز نيست كه زنان به سيروسفر بپردازند.

آيا صداى زن عورت است؟ و اگر در حديث آمده كه در برخورد با زنان ابتداى به سلام نكنيد و يا اين كه سلام ندهيد، چون صداى آنها عورت است و جايز نيست مردى صداى آنان را بشنود و يا قضيه چيز ديگرى است؟

صاحب جواهر، پس از نقل روايات و اشاره به برخى از فتاوا در اين باب، مى‏نويسد:

«ولكن ذلك كله مشكل بالسيرة المستمره فى الاعصار والامصار من العلماء والمتدينين وغيرهم على خلاف ذلك، وبالمتواتر او المعلوم مما ورد من كلام الزهراء وبناتها عليها و عليهن السلام، ومن مخاطبة النساء للنبى(ص) و الائمه(ع) على وجه لايمكن احصاؤه ولاتنزيله على الاضطرار لدين او دنيا بل قوله تعالى: «فلاتخضعن بالقول‏»دال على خلاف ذلك ايضا، ولعله لذا وغيره صرح جماعة كالكركى والفاضل فى المحكى عن تذكرته و غيرهما ممن تاخر عنه كالمجلسى و غيره بالجواز، بل بملاحظه ذلك يحصل للفقيه القطع بالجواز فضلا عن ملاحظة احوالهم فى ذلك الزمان، من كونهم، اهل باديه، وتقام المآتم والاعراس و غيرها فيما بينهم، ولازالت الرجال منهم مختلطه مع النساء فى المعاملات والمخاطبات وغيرها.» (33) عورت بودن صداى زن و حرام‏بودن شنيدن صداى او با استناد به رواياتى كه گذشت، درست نمى‏نمايد; زيرا با سيره پايدار عالمان دينى و انسانهاى متدين و غير آنان، در همه دوره‏ها و شهرها ناسازگار است. به نقل متواتر و معروف فاطمه زهرا(س) و دختران آن بزرگوار، با مردم سخن گفته‏اند (اگر صداى زن عورت بود آنان به چنين كارى دست نمى‏زدند.)

پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در جاهاى بسيارى با زنان به گفت‏وگو پرداخته‏اند، به گونه‏اى كه شمارش اين گفت‏وگوها ممكن نيست. همچنين نمى‏توان اين گفت‏وگوها را از باب اضطرار در دين يا دنياى آنان دانست [چون در بسيارى از اين موارد چنين اضطرارى نبوده است و يا راه ديگرى براى پرسيدن مسائل وجود داشته است.]آيه شريفه:«فلا تخضعن بالقول‏» (34) نيز با اين برداشت «عورت بودن صداى زن‏» ناسازگار است. [چون در اين آيه، از زنان خواسته شده است كه خضوع در گفتار نداشته باشند نه اين كه حق حرف زدن با مردان را ندارند.]شايد به سبب همين شواهد و مانند آن بوده است كه گروهى از فقها چون: محقق كركى، علامه حلى و غير آن دو، از كسانى كه پس از آنها آمده‏اند مانند: علامه مجلسى و غير او به جايز بودن فتوا داده‏اند [يعنى گفته‏اند: صداى زن عورت نيست و شنيدن آن نيز جايز است] با توجه به اين همه شواهد، فقيه يقين پيدا مى‏كند كه صداى زن عورت نيست. افزون بر اينها، با اندك دقتى در زندگى مردم صدر اسلام كه بيش‏تر آنان در بيابان زندگى مى‏كردند، در مجالس عزا و عروسى، در خريد و فروشها و آمدورفتنها زنها و مردها با هم بوده‏اند... [همه اين‏ها نشانگر اين است كه صداى زن عورت نيست و شنيدن صداى او نيز جايز است.] آية الله حكيم نيز، حرمت‏شنيدن صداى زن را بر خلاف سيره مستمره قطعى مسلمانان دانسته است. او نيز، همانند صاحب جواهر، اشاره مى‏كند كه زنها از صدر اسلام، تاكنون، پيوسته در بازارها، صحنه‏هاى جنگ، در خانه‏هاى خود و آمد و رفتنها با مردها سخن مى‏گفته‏اند و كسى نگفته است كه عمل آنان با اسلام ناسازگارى دارد. (35)

2. در برابر آن روايات، رواياتى داريم كه پيامبر(ص) (36) و على(ع) (37) به زنان سلام مى‏كردند و آنان نيز جواب مى‏دادند. اگر صداى زن عورت بود چگونه رسول خدا(ص) و على(ع) بدون هيچ ضرورتى ابتداى به سلام مى‏كردند. شايد جمع اين روايات به اين باشد: سخن گفتن زن عورت نيست، اما در صورتى كه تهييج نامحرمان را در پى داشته باشد همان‏گونه كه آيه شريفه:«فلا تخضعن بالقول‏»به آن اشاره كرده است جايز نباشد. در روايت نيز آمده است كه على(ع) به زنان سلام مى‏كرد، اما بر زنان جوان سلام نمى‏كرد و در علت آن مى‏فرمود:

«مى‏ترسم كه صداى او مرا به گناه وادارد و بيش از آن كه ثواب ببرم گناه كرده باشم.» (38)

3. از روايات ديگرى نيز استفاده مى‏شود كه صداى زن عورت نيست از باب نمونه:

ابى‏بصير مى‏گويد: در حضور امام صادق(ع) بودم كه ام خالد، اجازه خواست كه به حضور آن حضرت مشرف شود. امام(ع) به من گفت:

«ايسرك ان تسمع كلامها؟ قلت نعم. فاذن لها واجلسنى معه على طنفسته قال: ثم دخلت فتكلمت فاذا هى امراة بلغيه فساله عنها...» (39)

مى‏خواهى سخنان ام خالد، را بشنوى؟

گفتم: بله.

امام به او اجازه حضور داد، و مرا در كنار خود نشاند.

ام خالد، داخل شد و سخن گفت. او، زنى فصيح بود و شيوا سخن مى‏گفت.

اگر صداى زن عورت بود، هرگز امام صادق(ع) اجازه نمى‏داد كه ابى‏بصير بنشيند و به سخنان نامحرم گوش دهد. اگر صداى زن همانند ديگر اعضا و جوارح او براى نامحرم حرام بود، امام(ع) نخستين كسى بود كه از آن پرهيز مى‏كرد. در صورتى كه برابر حديث‏بالا، نه تنها ابوبصير را از آن منع نكرد كه او را تشويق به شنيدن سخنان، ام خالد نيز كرد.

افزون بر اين، پس از شهادت امام صادق(ع) ابى‏بصير نزد همسر امام صادق(ع) براى تسليت‏گويى رفت در هنگام ورود، ام‏حميده با ديدن ابوبصير، به گريه افتاد ابوبصير نيز، از گريه او گريان شد پس از آن ام‏حميده گفت:

«امام(ع) به هنگام مرگ چشمانش را باز كرد و فرمود: همه بستگان مرا گردآوريد، پس از آن كه همه جمع شدند به آنان نگاهى كرد و فرمود:

«ان شفاعتنا لاتنال مستخفا بالصلوة‏»

شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك بشمارد نمى‏رسد.» (40)

اگر صداى زن عورت بود و گفت‏وگوى او، با مردان نامحرم حرام، پس چگونه ابى‏بصير براى تسليت‏به خانه ام‏حميده مى‏رود و او نيز جريانى كه به هنگام مرگ امام(ع) رخ داده است، شرح مى‏دهد.

بنابراين، اگر زن به صورت عادى و به شكل طبيعى سخن بگويد به هيچ روى، حرام نيست. بله، زنان بايد به گونه‏اى سخن بگويند كه سبب تحريك و تهييج مردان بيگانه نشوند و بر فرض اين كه تحريك‏آميز سخن بگويند صدايشان عورت نيست، بلكه آن‏گونه سخن گفتن نارواست.

از اين روى، بسيارى از فقيهان چون: آية الله حكيم، امام خمينى (41) و بسيارى ديگر از بزرگان فقه، همانند: صاحب جواهر، شيخ انصارى، علامه حلى، محقق كركى و... شنيدن صداى زن را جايز دانسته‏اند. (42) مرحوم سيد محمد كاظم يزدى در عروة‏الوثقى مى‏نويسد:

«لاباس بسماع صوت الاجنبيه ما لم‏يكن تلذذ و ريبه... ويحرم عليها اسماع الصوت الذى فيه تهييج للسامع بتحسينه وترقيقه، قال تعالى:فلا تخضعن بالقول فيطمع الذى فى قلبه مرض.» (43)

شنيدن صداى زن نامحرم در صورتى كه به قصد لذت بردن و ترس از گرفتار شدن به گناه نباشد، جايز است. حرام است‏بر زن به گونه‏اى سخن بگويد كه سبب تحريك شنونده شود، مثل اين كه كه صدايش را نازك كند و زنانه سخن بگويد. خداوند مى‏فرمايد: در سخن گفتن نرمش به كار نبريد تا بيماردلان در شما طمع نورزند.

نويسنده: محمد صادق مزيناني