2 - بينشهاى قرآنى پيرامون معاشرت
چگونه يك خانواده اسلامى سعادتمند را برپا كنيم؟ وچگونهپيوند ميان مرد وزن را به بهترين شكل سامان بخشيم؟
براى پاسخ به اين پرسش بياييد در آيات قرآن ژرف بينديشيم،باشد كه به بينشهاى دينى در پيوند ميان زن ومرد وبر پا كردنخانوادهاى بر پايه مودت ورحمت راه يابيم ما اين بينشها را به پنجگونه تقسيم كردهايم:
الف - زن كيست وچگونه بايد او را دوست داشت وبزرگش شمردوبه دفاع از او برخاست؟
اينها پرسشهايى است كه به خواست خدا از لابلاى ژرف انديشىدر گونه نخست آياتى كه آنها رامى خوانيم ودر آنها تدبر مىكنيم بدآنهاپاسخ خواهيم داد.
ب - نكاح، توصيه الهى وسنت پيامبر اوست وصداق، هديههمسر است. واسلام به يارى در امر ازدواج توصيه مىكند. وطلاق،دوبار است. ونيكى ومعروف، ملاك رفتار پسنديده است. همه اينهارا با تدبر در آيات گونه دوم در خواهيم يافت.
ج - در گونه سوم، آيات كريمه شيوه برخورد ميان زن وشوهر را برپايه حقوق وبايدهاى دو سويه، ونقش جامعه در برقرارى عدالت درمحيط خانه، وتثبيت سرپرستى مرد در اين محيط را به آگاهى مامىرساند.
د - در گونه چهارم خداوند به ما دستور مىدهد برخورد ومعاشرتنيكو داشته باشيم. چه واجب كرده است كه در ايام حيض از زنانكناره گرفته شود، واجازه داده پيوند جنسى را هر گونه كه بخواهند برقرار سازند، وبر كسى كه سوگند خورده با همسرش نزديكى نكند يا اورا )ظهار( كرده، واجب نموده كه در طول چهار ماه نزد همسرش بازگردد.
ه - وسر انجام در واپسين گونه آياتى را مىخوانيم پيرامون حقوقمالى: زنها از آنچه به دست مىآورند بهره دارند چنانكه مردان، وبرمردان حلال نيست با زور از زنان - پيش از آن چه در شرع مقرّر است -ارث ببرند، در حاليكه زنان نيم مردان بهره از ارث مىبرند.
الف - دوست داشتن زنان
قرآن كريم:
1 - )زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَالذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُعِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ(311)).
"امور مورد علاقه، از جمله زنان وفرزندان واموال هنگفت از طلاونقره واسبهاى ممتاز وچهار پايان وزراعت وكشاورزى در نظر مردم جلوهداده شده است )تا به وسيله آن آزمايش شوند( ولى اينها سرمايههاىزندگى دنياست، )وهرگز نبايد هدف اصلى انسان را تشكيل دهد( وسرانجام نيك )وزندگى جاويدان( نزد خداست."
از اين آيه استفاده مىكنيم كه:
الف - دوست داشتن زن از غرايز اساسى مردم است وكسانى كه بااين دوستى مخالفت ورزند در واقع با فطرت سليم مخالفند.
ب - اين دوستى بايد در محدوده ايمان به خدا وروز رستاخيزباشد ونبايد بر حب مؤمن نسبت به خدا وعمل صالح او غلبه پيداكند.
ج - آدمى بايد حب آنچه - به طور غريزى - مورد علاقه مىباشد رابا حب خداوند سبحان جمع كند.
2 - )يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَازَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَاللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبَاً(312)).
"اى مردم! از پرورگارتان بپرهيزيد، آن خدايى كه همه شما را از يكانسان پديد آورد، وهمسر آدم را از او آفريد، واز آدم وهمسرش مردانوزنان فراوانى به وجود آورد، واز خدايى بپرهيزيد كه )در نظر شماعظمت دارد وبه( هنگامى كه مىخواهيد چيزى از ديگرى طلب كنيد ناماو را مىبريد، واز خويشاوندان خود )وقطع پيوند آنها( بپرهيزيد.خداوند مراقب )اعمال( شماست."
از اين آيه بينشهاى زير را به دست مىآوريم:
الف - زن از مرد آفريده شده، پس آن دو به رغم اختلافاتشانيكديگر را كامل مىكنند، وبدين ترتيب مرد به زن وزن به مرد گرايشدارد.
ب - پيوند زناشويى بين زن ومرد، ونيز پيوند خويشاوندى - بهطور عموم - پيوندى فطرى است وبايد در آن تقواى خدا را در پيشگرفت وآن را حفظ ونگهدارى كرد وحقوق الهى را در آن در نظرداشت.
3 - )يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْوَلَا نِسَاءٌ مِن نِسَاءٍ عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوابِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الْاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيَمانِ وَمَن لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ(313)).
"اى كسانى كه ايمان آوردهايد، نبايد گروهى گروه ديگر را مسخرهكند، شايد آن مسخره شدگان بهتر از آنها باشند، ونيز نبايد گروهى از زنانگروه ديگر را مسخره كند شايد آن مسخره شدگان بهتر از آنها باشند، وازهم عيبجويى نكنيد ويكديگر را به القاب زشت نخوانيد كه پس از ايمانبه خدا نام فسق )برمؤمن نهند( بسيار زشت است، وهر كه )از فسقوگناه به درگاه خدا( توبه نكند بسيار ظالم وستمكار است."
از اين آيه چنين الهام مىگيريم كه زن نيز همچون مرد، كرامتى داردكه نبايد آن را به بازى گرفت ومسخره كرد، چه بسا اين كرامت بيش ازشخص مسخره كننده باشد كه آن را به بازى مىگيرد.
4 - )فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُم مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىبَعْضُكُم مِن بَعْضٍ...(314)).
"پس پروردگارشان دعايشان را اجابت فرمود كه: من عمل هيچ كسىاز شما را چه زن وچه مرد ضايع نمىكنم، بعض از شما از بعض ديگر تولديافتهاند."
از اين آيه وجز آن در مىيابيم كه دين خدا در احكام مربوط بهآخرت ميان مرد وزن تفاوتى نمىنهد، وخداوند به هر كس آن دهد كهبه دست آورده است، واين سنت الهى )مسؤوليت كامل( بايد اساسهمه احكامى باشد كه براى زن وضع مى شود. زن در تصميمگيرىومسؤوليتهاى خود مستقل است )مگر در مرزها وحدودى كه شرعمقدس آن را معين كرده(.
5 - )وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِوَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَنَا مِنلَدُنْكَ وَلِيّاً وَاجْعَلْ لَنَا مِن لَدُنكَ نَصِيراً(315)).
"چرا در راه خدا جهاد نمىكنيد، وبراى جمعى ناتوان از مرد وزنوكودك شما )كه در مكه اسير ظلم كفارند( آنان كه دايم مىگويند: بارخدايا، ما را از اين شهرى كه مردمش ستمكارند بيرون آر، واز جانبخود براى ما نگهدار وياورى فرست."
وبدين ترتيب خداوند در راه نجات زنان ودفاع از زندگى وآزادىوكرامت آنها فرمان به ستيز وجهاد مىدهد.
ب - پيوند نكاح
قرآن كريم:
1 - )وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِنَ النِّسَاءِمَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذلِكَأَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا(316)).
"اگر شما را بيم آن است كه در كار يتيمان عدالت نورزيد، از زنانهرچه شما را پسند افتد، دو، يا سه، يا چهار )نه بيشتر( به نكاح درآوريد، واگر بيم آن داريد كه به عدالت رفتار نكنيد تنها يك زنبگيريد، ويا چنانچه كنيزى داريد به آن اكتفا كنيد. اين راهى بهتر است تامرتكب ستم نگرديد."
دين براى پاسداشت منافع يتيمان پس از وفات پدرانشان تعددهمسر را قانونى كرد، ومعيار آن هم بر قرار كردن عدالت است ميانهمسران، واگر مردى نتوانست چنين كند بايد به يك زن بسنده كند كهاين به دادگرى نزديكتر است تا به زن ستم نكند، وآن قدر زن گرد خودجمع آورى نكند كه نتواند حقوقشان را ادا كند.
2 - )وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُهَنِيئاً مَرِيئاً (317)).
"ومهر زنان را با طيب خاطر به آنها به عنوان هديه بدهيد، پس اگرپارهاى از آن را به رضايت به شما بخشيدند، برخوردار شويد، كه خوشوگوارايتان خواهد بود."
از اين آيه به دست مىآيد كه نشانه صداقت مرد در عقد ازدواجهمان مهرى است كه چونان هديهاى به همسرش مىدهد، وجايزنيست آن را باز ستاند مگر با خشنودى همسرش، كه خود دلالت برمودت ميان آن دو دارد، وتنها در اين حالت است كه مرد با گوارايىمهر را مىخورد، زيرا مالى است حلال وبيانى است از وفادارى زننسبت به شوهرش.
3 - )وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوافُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ(318)).
"ومردان وزنان بى همسر را همسر دهيد، وهمچنين غلامان وكنيزانصالح ودرستكارتان را، اگر فقير وتنگدست باشند خداوند آنها را از فضلخود بى نياز مىسازد، خداوند واسع وعليم است."
بينشهايى كه از اين آيه به دست مىآيد چنين است:
الف - شايسته است در راه تزويج جوانان مجرد آزاد وبردگانوكنيزان شايسته، كوشيد.
ب - ازدواج موجب جلب رزق وروزى است وآدمى نبايد به علّتهراس تهيدستى از آن روى برتابد، زيرا خداوند وعده داده استانسانى را كه ازدواج كرده از فضل خود بى نياز سازد، ورحمتوبخشش خداوند بسى گسترده است ومى داند چه كسى از بندگانشبه فضل او نياز دارد.
4 - )الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنتَأْخُدُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلَّا أَن يَخَافَا أَلَّا يُقِيَما حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيَماحُدُودَ اللَّهِ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيَما افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلاَ تَعْتَدُوهَا وَمَنيَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُون(319)).
"طلاقى كه شوهر مىتواند در آن رجوع كند دو مرتبه است، پس،چون طلاق داد، يا رجوع ونگهدارى زن كند به خوشى وسازگارى، يارها كند به نيكى وخير انديشى، وحلال نيست كه چيزى از مهر آنان بهجور بگيرد، مگر آنكه بترسند كه حدود دين خدا را راجع به احكامازدواج نگاه ندارند، پس اگر ترسيديد كه حدود دين خدا را نگه ندارند،زن هرچه از مهر خود به شوهر ببخشد روا باشد، اين احكام حدود دينخدا است، از آن سركشى نكنيد، كسانيكه از احكام خدا سرپيچند آنهابه حقيقت خود ستمكارانند."
آيات 229 - 226 سوره بقره ما را به بينشهاى مهمى رهنمونمىگردد كه برخى از آنها را ياد آور مىشويم:
الف - طلاق، وضعى است استثنايى كه مرد نبايد بدان پناه بردمگر پس از دشوارى در ادامه معاشرت نيكو )همچون ايلاء كه اندكىبعد پيرامون آن سخن خواهيم گفت(.
ب - شوهر، پس از طلاق، براى زن شايستهتر است اگر هر دوطالب اصلاح هستند )وخواستار زندگى زناشويى عارى از مشكلاتسابق كه منجر به طلاق گرديد، مىباشند.(
ج - طلاق تا ابد ادامه نمىيابد، ومرز آن دو طلاق است ودر بارسوم يا مرد، زن خود را نگه مىدارد وزندگى زناشويى سالمى رامىآغازد يا او را براى هميشه رها مىكند، واين چنين خداوند سبحانفرمان مىدهد كه يا با معروف او را نگه داريد يا با احسان رهايشكنيد.
منظور از )معروف( همان رفتار ومعاشرتى است كه با سطحزندگى زن وشأن او در دادن نفقه واداى حقوق متعارف او هماهنگىدارد.
ومقصود از )احسان( اداى حقوقى است كه بر ذمه مرد باقىمانده - بويژه مهر - وچه بسا مطالبه نكردن از زن در حقوقى كه مردادعا مىكند بر او دارد.
د - جايز نيست چيزى از مهر كه مرد به زن داده ستانده شود مگرآن كه زن، خود، طلاق بخواهد كه در آن صورت بخشى از مهر يا تمامآن را به عنوان بهاى طلاق خود به مرد مىپردازد واين در شرع)خلع( ناميده مىشود.
ه - از اين سخن پروردگار: )فَإِنْ خِفْتُمْ( - يعنى: اگر ترسيديد كهحدود دين خدا را نگه ندارند.. كه خداوند مردم را، من جملهنزديكان دو طرف را مخاطب قرار مىدهد - درمىيابيم كه جامعه بايدزندگى زناشويى را تحت نظر داشته باشد ومراقب رفتار دو زوجبايكديگر باشد، وشايد حكمت از شرط شهادت در طلاق، رعايتهمين نكته باشد.
و - مجوز طلاق، ترس از دو طرف يا از يكى از طرفين است درعمل نكردن به احكام شرعى، )مثل حقوق روابط جنسى يا حق نفقهيا حق تمكين.(
5 - )وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَبِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَاراً لِتَعْتَدُوا وَمَن يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَاتَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُم مِنَ الْكِتَابِوَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ(320)).
"هرگاه زنان را طلاق داديد وزمان عده آنها به پايان نزديك شد، ياآنان را به وجهى نيكو نگه داريد يا به وجهى نيكو رها سازيد، وروانيست كه آنان را به آزار نگه داشته تا بر آنها ستم كنيد )يعنى تعدى بهحقوق ومهر آنها كنيد(، وهر كس كه چنين كند به خويشتن ستم كردهاست، وآيات خدا را به ريشخند مگيريد، واز نعمتى كه خدا به شماداده است واز آيات وحكمتى كه براى موعظه شما فرستاده است ياد كنيدواز خدا بترسيد وبدانيد كه او به همه چيز آگاه است."
اينك برخى از حكمتهاى اين آيه را از نظر مىگذرانيم:
الف - مرد بايد پيش از پايان يافتن عده مطلقهاش، يا او را بر اساسمعاشرت نيك ومعروف )وتطبيق احكام دين بر حسب مقتضاياتعرف( نگه دارد، يا پس از اداى حقوق او رهايش سازد.
ب - جايز نيست مرد، پيش از پايان يافتن عده به قصد زيانرساندن به زن به سوى او باز گردد )مثل اين كه طلاقش دهد وپيش ازپايان يافتن عده به سوى او باز گردد وپس از مدتى دوباره طلاقشدهد وبدين ترتيب آن قدر آزارش رساند كه زن از حقوقش چشمپوشد يا در زندگى زناشويى تن به شرايط مرد دهد(.
در حديثى از امام صادقعليه السلام رسيده است كه فرموده: "شايستهنيست مرد زن را طلاق دهد وسپس بدون آن كه نيازى داشته باشد بهسوى او باز گردد، سپس دو باره طلاقش دهد، اين همان طلاقىاست كه خداوند نهى كرده، مگر اين كه مرد زنش را طلاق دهدوسپس به سوى او باز گردد ودر نظر داشته باشد كه او را با رفتار نيكونگهدارد."(321)
6 - )وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَإِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِذلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (322)).
"وچون زنان را طلاق داديد وزمان عده آنان سر آمد مانع نشويد كهبه نكاح شوهران خويش - هرگاه كه ميانشان رضايتى حاصل شده باشد - درآيند. كسى كه از شما به خداى وروز قيامت ايمان آورده باشد اين چنينپند گيرد، واين شما را بهتر وبه پاكى نزديكتر است، خدا مىداند وشما)خير وصلاح خود( نمىدانيد."
زنى كه اختيار دار خوداست، درگزينش شريك زندگيش آزادىكامل دارد، وپدر ومادر وبرادران وكسانش نمىتوانند مانع از رجوع بههمسر سابقش شوند كه خود خواسته است.
نويسنده:آيت الله محمد تقي مدرسي